Θελήσαμε να αναφερθούμε σε αυτό το θέμα για να ρίξουμε φως με επιστημονικά δεδομένα στο ερώτημα που κατά καιρούς παρουσιάζεται με διάφορα ανησυχητικά δημοσιεύματα, για το αν ο αθλητισμός μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να είναι επιβλαβής και να δημιουργεί καρδιακά προβλήματα και μάλιστα προβλήματα σοβαρών αρρυθμιών. Πολλές φορές η ανησυχία επιτείνεται από περιστατικά αιφνιδίου θανάτου σε αθλητικούς χώρους, που λόγω της τραγικότητας του συμβάντος και της επωνυμίας των αθλητών, συνήθως παίρνουν μεγάλη δημοσιότητα.
Οι ευεργετικές συνέπειες του αθλητισμού
Ας δούμε, όμως, τα δεδομένα αναλυτικότερα ξεκινώντας από τα θετικά τα ευεργετήματα του αθλητισμού. Η άσκηση έχει συνδεθεί με βελτίωση των τιμών της αρτηριακής πίεσης, βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ, αύξηση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη με ομαλοποίηση του σακχάρου αίματος.
Τα αθλούμενα άτομα συνήθως περιορίζουν τους παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακά συμβάντα (φυσιολογικό βάρος σώματος, απουσία καπνίσματος κα.) και έτσι έχουν καλύτερη πρόγνωση για μελλοντικά καρδιαγγειακά συμβάντα. Επίσης έχει διαπιστωθεί μία σειρά ευεργετικών επιδράσεων της άθλησης εκτός του καρδιαγγειακού συστήματος στη μείωση της επίπτωσης του καρκίνου του προστάτη και του καρκίνου του μαστού, στην πρόληψη της οστεοπόρωσης και της άνοιας. Αναφορικά δε, με το προσδόκιμο επιβίωσης, υπάρχουν ενδείξεις από μελέτες παρατήρησης ότι υψηλού επιπέδου αθλητές, όπως οι κάτοχοι ολυμπιακών μεταλλίων, ζουν κατά μέσο όρο 3 χρόνια περισσότερο σε σύγκριση με άτομα ανάλογου προφίλ του γενικού πληθυσμού.
Αθλητική καρδιά
Ωστόσο, η έντονη άσκηση των ατόμων που ασχολούνται συστηματικά με τον αθλητισμό δημιουργεί αλλαγές στην καρδιά και μάλιστα στον καρδιακό μυ. Η καρδιά προσαρμόζεται για να ανταπεξέρχεται στις συνθήκες των υψηλών απαιτήσεων της άθλησης. Συμβαίνει, πιθανόν, ένα ανάλογο φαινόμενο με τη διάπλαση και την αλλαγή του σχήματος των γραμμωτών μυών του σώματος. Έτσι λοιπόν, μπορούμε να δούμε αύξηση των εσωτερικών διαστάσεων των καρδιακών κοιλοτήτων (της αριστερής και της δεξιάς και κοιλίας) και αύξηση του πάχους του τοιχώματος της αριστερής κοιλίας. Όλες αυτές οι αλλαγές είναι γνωστές με τον όρο «αθλητική καρδιά». Συχνά, όταν εξετάζουμε αθλητές τίθεται το ερώτημα εάν αυτές οι δομικές αλλαγές στην καρδιά τους είναι αποτέλεσμα του αθλητισμού ή αν υποκρύπτεται κάποια άλλη παθολογική κατάσταση, όπως για παράδειγμα μία αρχόμενη διατατική ή κάποια υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια. Φυσικά, υπάρχουν διαγνωστικά εργαλεία, που μας επιτρέπουν, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, να διακρίνουμε την καλοήθη προσαρμογή από την καρδιακή νόσο. Η πρώτη εξέταση που συνήθως γίνεται στους αθλητές είναι ένα απλό ηλεκτροκαρδιογράφημα. Το ηλεκτροκαρδιογράφημα των αθλητών, ανταποκρινόμενο σε αυτές τις αλλαγές της καρδιάς, παρουσιάζει και αυτό κάποιες ιδιαιτερότητες. Ο καρδιολόγος θα πρέπει να γνωρίζει και να διακρίνει τα αναμενόμενα και καλοήθη από τα ύποπτα και πιθανόν καλοήθη ευρήματα.
(Εικόνα 1)
Αρρυθμίες
Μερικές φορές σε αυτό το πλαίσιο της έντονης άθλησης μπορεί να παρουσιαστούν και καρδιακές αρρυθμίες.
Γενικώς, στην εξέταση των αθλητών μπορεί να διαπιστωθούν οι κάτωθι αρρυθμίες:
⦁ Φλεβοκομβική βραδυκαρδία και κολποκοιλιακός αποκλεισμός
Οι αθλητές λόγω της επικράτησης του παρασυμπαθητικού συστήματος έχουν βραδεία καρδιακή συχνότητα στην ηρεμία. Πολλές φορές μπορεί να παρατηρηθεί φλεβοκομβική βραδυκαρδία < 40 παλμούς το λεπτό. Ακόμα μπορεί να παρατηρηθεί συνήθως 2ου βαθμού κολποκοιλιακός αποκλεισμός (τύπου Wenckebach) κατά τη διάρκεια της ηρεμίας ή του ύπνου. Οι διαταραχές αυτές είναι καλοήθεις και δεν θα πρέπει να εμπνέουν ανησυχία.
⦁ Κομβικός ρυθμός ή ιδιοκοιλιακός ρυθμός
Είναι αποτέλεσμα της μεγάλης επιβράδυνσης της φλεβοκομβικής συχνότητας που δίνει το έδαφος να αναδυθεί ένας ελαφρά ταχύτερος ρυθμός που εκπέμπεται είτε από τον κολποκοιλιακό κόμβο (κομβικός ρυθμός), είτε από τις κοιλίες (ιδιοκοιλιακός ρυθμός). Και αυτή η κατάσταση είναι καλοήθης χωρίς να εμπνέει ανησυχία.
⦁ Έκτακτες κοιλιακές συστολές
Είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να παρατηρηθεί στους αθλητές και αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζεται και σε όσους δεν ασχολούνται με τον αθλητισμό. Πρέπει να γίνει διερεύνηση για αποκλεισμό κάποιας καρδιακής νόσου. Εάν συμβεί αυτό οι έκτακτες κοιλιακές συστολές θεωρούνται καλοήθεις και δεν αποτελούν λόγο διακοπής της άθλησης
⦁ Κολπική μαρμαρυγή
Από μελέτες παρατήρησης έχει φανεί ότι η κολπική μαρμαρυγή έχει μεγαλύτερη επίπτωση σε αθλητές, ιδίως μέσης ηλικίας 30 με 40 ετών, σε σύγκριση με μη αθλούμενα άτομα παρομοίων λοιπών χαρακτηριστικών.
Η κολπική μαρμαρυγή είναι μία αρρυθμία των κόλπων της καρδιάς που τους κάνει να συστέλλονται ακανόνιστα και αναποτελεσματικά δημιουργώντας παράλληλα μία υψηλή και άρρυθμη καρδιακή συχνότητα. Πολλές φορές, η κολπική μαρμαρυγή δημιουργεί συμπτώματα, όμως όταν συμβαίνει σε κατά τα άλλα υγιή άτομα, δεν υποκρύπτει και άλλες δυσμενείς συνέπειες. Συνήθως, η αιτιολογία της κολπικής μαρμαρυγής είναι πολυπαραγοντική, όμως τις περισσότερες φορές εμφανίζεται σε ασθενείς με κάποια συγκεκριμένη καρδιακή νόσο. Για παράδειγμα, οι ασθενείς με στένωση μιτροειδούς, μία κατάσταση που δυσκολεύει τη δίοδο του αίματος από τον αριστερό κόλπο προς την αριστερή κοιλία, έχει ως αποτέλεσμα την μεγάλη διάταση του αριστερού κόλπου, κάτι που προκαλεί κολπική μαρμαρυγή. Ωστόσο, κολπική μαρμαρυγή δεν προκαλείται σε όλους τους ασθενείς με στένωση μιτροειδούς και κάποιοι εξ αυτών, ακόμα και με προχωρημένη νόσο, διατηρούν το φυσιολογικό ρυθμό. Προφανώς λοιπόν, η εμφάνιση της κολπικής μαρμαρυγής έχει να κάνει και με άλλους παράγοντες και ιδιαίτερα, ιδιοσυστασιακά χαρακτηριστικά. Κάτι ανάλογο πιθανόν γίνεται και με τον έντονο, ανταγωνιστικό, αθλητισμό. Πιθανόν, λοιπόν, οι συνθήκες υπέρμετρης φόρτισης των καρδιακών κοιλοτήτων να δημιουργούν το έδαφος για να προκαλείται κολπική μαρμαρυγή μόνο σε μια εξαιρετικά μικρή μειονότητα ατόμων με ιδιαίτερη προδιάθεση.
Ανεξάρτητα όμως, με τις αιτίες αυτού του φαινομένου, η εμφάνιση κολπικής μαρμαρυγής σε ένα αθλητή θα πρέπει να κινητοποιεί διαδικασία διαγνωστικού ελέγχου για διάγνωση κάποιας υποκρυπτόμενη παθολογικής κατάστασης.
⦁ Υπερκοιλιακές ταχυκαρδίες (κομβική ταχυκαρδία επανεισόδου, ταχυκαρδίες με συμμετοχή δεματίου)
Η εμφάνιση τέτοιων ταχυκαρδιών δεν έχει καμία σχέση με τον αθλητισμό, καθώς εμφανίζονται με τον ίδιο τρόπο στους αθλητές όπως και στον γενικό πληθυσμό, η δε αντιμετώπισή τους γίνεται με τον ίδιο τρόπο.
⦁ Κοιλιακές ταχυκαρδίες
Εάν εμφανιστούν κοιλιακές ταχυκαρδίες θα πρέπει να γίνει διακοπή του αθλητισμού και διεξοδική διερεύνηση, με σκοπό την αποκάλυψη κάποιας δομικής καρδιακής νόσου ή κάποιου ηλεκτρικού νοσήματος της καρδιάς, που να αιτιολογεί αυτού του είδους τις ταχυκαρδίες. Εάν κάτι τέτοιο δεν βρεθεί, η ταχυκαρδία χαρακτηρίζεται ως ιδιοπαθής και είναι επιδεκτική οριστικής θεραπείας με κατάλυση (ablation), που αποτελεί και την θεραπεία εκλογής, για να δοθεί η δυνατότητα συνέχισης του αθλητισμού.
Αιφνίδιος θάνατος στους αθλητές
Το αν ο κίνδυνος για αιφνίδιο θάνατο είναι μεγαλύτερος στους αθλητές δεν έχει ακόμα ξεκαθαριστεί από τις επιδημιολογικές μελέτες. Σειρές από την Πάντοβα της Ιταλίας είχαν αναφέρει ότι όντως υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος, όμως αυτά τα ευρήματα δεν επιβεβαιώνονται από άλλες επιδημιολογικές μελέτες στην Ευρώπη και στην Αμερική.
Ωστόσο, είναι κοινά αποδεκτό ότι τα άτομα, στα οποία μέσω του προαθλητικού ελέγχου ανευρίσκεται κάποια καρδιακή πάθηση, δυνητικά υπεύθυνη για αιφνίδιο θάνατο, θα πρέπει να σταματούν τουλάχιστον τον ανταγωνιστικό αθλητισμό, σε μια προσπάθεια αυτός ο κίνδυνος να μειωθεί. Η στρατηγική αυτή, εφαρμοζόμενη επί σειρά ετών στην Ιταλία φαίνεται να μείωσε το ποσοστό των αιφνίδιων θανάτων κατά τη διάρκεια της άθλησης από 3,6 ανά 100.000 άτομα ετησίως, πριν 2 δεκαετίες, σε 0,4 ανά 100.000 άτομα ετησίως, σήμερα.
Όμως, ποιος πρέπει να είναι ο προαθλητικός έλεγχος; Στη χώρα μας έχει ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρόνια, παγιωθεί η τακτική του να γίνεται σε όλους όσους ασχολούνται με τον αθλητισμό, σε παιδική ή και μεγαλύτερη ηλικία, καρδιολογική εξέταση και ηλεκτροκαρδιογράφημα και πιθανόν, αν χρειαστεί (κάτι που πρακτικά γίνεται στους περισσότερους) και υπερηχογράφημα καρδιάς.
Ένα άλλο σημείο, στο οποίο θα πρέπει να δοθεί ίσης βαρύτητας σημασία με τον προαθλητικό έλεγχο, είναι η ύπαρξη αυτόματων εξωτερικών απινιδωτών (ΑΕD) (τι είναι;) στους αθλητικούς χώρους. Μία τέτοια συσκευή, τοποθετημένη σε ένα εμφανές σημείο, περίπου όπως ένας πυροσβεστήρας, μπορεί να σώσει μία ζωή, όταν παραστεί ανάγκη. Είναι εύκολη στη χρήση με ελάχιστη εκπαίδευση και πιθανόν, κατά τη γνώμη μας, είναι πολυτιμότερη η παρουσία αυτής της συσκευής στους αθλητικούς χώρους παρά του ίδιου του γιατρού.
Χρήση απαγορευμένων ουσιών που αυξάνουν την αθλητική απόδοση
Η μεγάλη αθλητική ανταγωνιστικότητα, η τεράστια προβολή και τα μεγέθη των οικονομικών απολαβών είναι μερικές από τις αιτίες που έχουν οδηγήσει στην επίταση του φαινομένου του ντόπινγκ, πάρα τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες, αλλά και τους ελέγχους που γίνονται στην προσπάθεια αποτροπής του.
Ουσίες όπως τα αναβολικά στεροειδή, η κοκαΐνη και η εφεδρίνη μπορεί να επιδράσουν σε ένα προηγούμενα άγνωστο αρρυθμιογόνο υπόστρωμα με καταστροφικές συνέπειες, μέχρι και θάνατο, για τον αθλητή. Στον πίνακα 1 αναφέρονται οι διάφορες ουσίες και η επίδρασή τους στο καρδιαγγειακό σύστημα. Είναι εμφανές, ότι οι περισσότερες από αυτές τις ουσίες προάγουν τη δημιουργία αρρυθμιών, αλλά και αιφνιδίου θανάτου.
Συμπεράσματα
Ο αθλητισμός σχετίζεται με μία πληθώρα ευεργετικών επιδράσεων, τόσο στο καρδιαγγειακό, όσο και σε άλλα συστήματα. Η ανάγκη αυξημένης καρδιακής παροχής, για να ανταποκριθεί η καρδιά στις απαιτήσεις της έντονης άθλησης, δημιουργεί προσαρμοστικές αλλαγές στο μυοκάρδιο που μερικές φορές μπορεί να έχουν φαινοτυπική επικάλυψη με καρδιακές νόσους. Η παρουσία αρρυθμιών μπορεί να σηματοδοτεί μία αρχόμενη και υποκρυπτόμενη νοσολογική κατάσταση, η οποία μέσω του διεξοδικού ελέγχου θα πρέπει να αποκαλυφθεί, αν και αυτό δεν είναι πάντα εύκολο. Οι μόνες αρρυθμίες που φαίνεται να σχετίζονται άμεσα με την άθληση είναι οι βραδυαρρυθμίες (φλεβοκομβική βραδυκαρδία και κάποιοι τύποι κολποκοιλιακού αποκλεισμού) και κολπική μαρμαρυγή. Ωστόσο, ακόμη και αυτές οι αρρυθμίες, εφόσον δεν συνοδεύονται από παθολογικές καταστάσεις και παράγοντες κινδύνου, δεν είναι επικίνδυνες. Για τις περισσότερες περιπτώσεις των αρρυθμιών φαίνεται πως δεν τις προκαλεί η ίδια η άθληση, αλλά μάλλον λειτουργεί ως αφορμή για να αναδυθούν. Όλα τα παραπάνω, καθιστούν επιβεβλημένη την ανάγκη του ιατρικού ελέγχου όλων των συστηματικά αθλουμένων, ο οποίος θα πρέπει να γίνεται τόσο πιο διεξοδικός, όσο περισσότερο ανευρίσκονται ευρήματα που αποκλίνουν του φυσιολογικού.
Εικόνα 1.
Εικόνα 2. Παρουσιάζονται 3 ηλεκτροκαρδιογραφήματα: α) φυσιολογικό, β) ενός έγχρωμου αθλητή γ) ενός έγχρωμου αθλητή υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια. Τα σημεία της διαφοράς από το φυσιολογικό υποδεικνύονται με τους κόκκινους κύκλους.
Πίνακας 1. Η επίδραση ουσιών που αυξάνουν την αθλητική απόδοση στο καρδιαγγειακό